İnşaat mühendisinin aklına derz denince 40 metre uzunluktan sonra yapıda bırakılacak derz gelir.Ancak derz sadece bina uzunluğu nedeniyle oluşturulmaz.Çeşitli amaçlar için derz bırakılabilir.Şimdi aklıma gelen ,en fazla kullanılan derz çeşitlerine bakalım:
1.DEPREM DERZLERİ:
Bina blokları arasına yada yanyana parsellere yaoılacak binalar arasına yada eski bina ile yeni yapılacak bina arasına sadece deprem etkisi nedeni ile konan derzlerdir.Bilirsiniz deprem yatay kuvvetler doğurur ve yapının sola -saga, öne arkaya deplasman yapmasına neden olur.Eğer siz hiç boşluk bırakmazsanız, yatay kuvvet neticesinde binalar birbirine çarpar ve zarar verir.İşte deprem derzlerinin amacı yapıların rahatca salınım yapmasını temin etmek ve birbirlerine zarar vermesini engellemektir.Mühendis bilir ki(hatta mühendis olmayanlarda bilir) yapı yüksekliği arttıkça yapının yapacagı maximum deplasmanlarda artar.Yapı yüksekliği arttıkça bırakılacak boşluklarda artar.Mühendisce düşünelim.Yapıların yapacagı deplasmanlar hesaplayalım.Sonra yanyana olan iki yapının yapacagı maxımım deplasmanları toplayalım üzerinede güvenlik payı ekleyelim.İşte bu miktar derz miktarıdır.Ancak yönetmeliklerde derzler için minimum kısataslar mevcuttur.Yönetmeliğimizde 6 metre yüksekliğe kadar yapılar arasında 3 cm boşluk bırakılmalıdır.Bundan sonra her bir kat için (her 3 metre için) 1 cm ilave edilmelidir.Mesela 10 katlı bir yapı için ilk 2 kat için 3 cm sonraki katlar için 1 er cm olmak üzere 8x1=8 cm, toplamdada 8+3=11 cm boşluk bırakılmalıdır.
2.GENLEŞME DERZLERİ:
Beton ve çelik en sık kullandığımız malzemelerdir.Beton ve çeliği beraber kullanıp betonarme dediğimiz malzeme üretip taşıyıcı sistem oluşturabiliriz.Taşıyıcı sistemimizin bir kısmı hava şartlarına maruzdur.Dolayısıyle beton ve çelik(yada diğer malzemeler) sıcakta genleşir hacmi büyür, soğukta büzülür hacmi küçülür.Taşıyıcı sistemler ılıman iklimli yerde ise bu pek sorun teşkil etmez.Ancak sıcaklık farklarının büyük olduğu yerlerde(mesela gece gündüz) beton ve çelik bir genleşir bir büzüşür.Bu durum yeni ilave kuvvetlerin taşıyıcı elemanlarda oluşmasına sebep olur.Genleşmeyi düşünün.Eleman genleşiyorsa buna karşı ilave dengeleyici bir kuvvet elemanda oluşur.Siz ilk hesplarda bu duurmu dikkate almazsınız.İşte bu genleşme yada büzülme nedeniyle taşıyıcı sistemde oluşan ek kuvvetleri kontrol alyında tutmak için çok uzun binalar yapılmaz.Bu nedenle bıratığımız derzlere de genleşme derzi deriz.Şunuda hatırlatalım bi yapıda dış etkilere açık dış kolon yada perdeler ne kadar iri ise uzun ise bu elemanlarda genleşme büzüşme etkisi o denli fazladır.Mesela dış kısımlar perdelerden oluşmuş sistemlerde genleşme büzüşme etkileri mutlaka dikkate alınmalıdır(yapıda uzunsa).Ancak nispeten narin küçük elemanlardan oluşmuş taşıyıcı sistemlerde genleşme büzüşme etkilseri fazla olmaz.Biraz daha rahat olunabilir.Standartımızda bu etkiler için maximum bina uzunluğu 40 metre olarak önerilmiştir.Aklımıza şu soruda gelebilir:Beton ve çelik farklı malzemelerdir.Betonarmede ikisi nasıl aynı miktarda genleşiyor yada büzüşüyor ?Buda Allahın bir hikmeti.Beton ve çelik aynı genleşme katsayısına sahip Dolayısıyle biri ne kadar uzuyorsa diğeride o kadar uzuyor, biri ne kadar kısalıyorsa diğeride o kadar kısalıyor.Aksi halde beton çelikten sıyrılır ve betonarme diye bir malzemeden söz edilemezdi.
3.OTURMA DERZLERİ:
Bazı zeminler vardır ki homojen değildir.Zemin özellikler sürekli değişkendir.Yada yapı farklı kütlelere sahip kısımlarda oluşmuştur.Bu durumda zeminde farklı oturmaların olması mümkündür.Yapının farklı oturma yapması demek yapıda ilave momentler dolayısıyle ilave kuvvetler oluşması demektir.Bu nedenle yapı kütlelerinin değiştiği yerlerde yapı zemin özelliklerinin değiştiği yerlerde hem yapıda hemde temelde boşluklar bırakılır.İşte bu boşluklar(derzler) oturma derzlerdiir.Dikakt edelim,oturma derzlerinde hem temelde hem üst yapıda derz bırakılması mecburidir.Ancak deprem derzlerinde ve genleşme derzlerinde temelde devam zorunluluğu yoktur.Yani temelde derz bırakmak zorunlu değilidir.Temelde yatay deplasman sıfırdır.Bu yüzden deprem derzlerinde temelde derz bırakmak gerekmez.
Bunlar haricindede başka amaçlar için derz bırakılabilir.Mesela fonksiyonları farklı yapıları ayırmak için yada düzensiz yapıları daha düzenli hale getirmek için....Her ne amaçla derz bırakılırsa bırakılsın iki yapı deplasmanlarına bakılmalı tokuşma önlenmelidir.Son olarakda derz boşlukları nasıl doldurulabilir bakalım.Mantık kullanılacak malzemenin rijit olmaması ve bina deplasmanına izin vermesidir.Mesela strafor mesela ahşap derz dolgusu olarak kullanılabilir.
Ahmet ÇELİKKOLLU
İnşaat Mühendisi
ESKİŞEHİR
0 541 973 01 51